Για τα παιδιά δεν είναι όλα τα ψέματα ίδια και τελικά δεν είναι όλα ψέματα, γιατί η αξιολόγηση του ψέματος εξαρτάται από το αναπτυξιακό στάδιο, στο οποίο βρίσκεται ένα παιδί. Αλλιώς αντιμετωπίζουμε ένα ψέμα ενός παιδιού 4 ετών που δεν έχει διαχωρίσει το φανταστικό από το πραγματικό ακόμα και αλλιώς ένα παιδί Γυμνασίου, που σας λέει ψέματα για γεγονότα, που συνέβησαν στο σχολείο σε σχέση με αυτό.

Είναι δική σας δουλειά, όπως πάντα άλλωστε, να δείξετε στο παιδί σας με όλους τους τρόπους την αξία της ειλικρίνειας, να το βοηθήσετε να καταλάβει, πως όλες οι σχέσεις μας πρέπει να χτίζονται βασισμένες στην ειλικρίνεια, για να είναι σταθερές και να κρατήσουν στο χρόνο. Δεν μπορείτε εσείς ως γονείς του να έχετε καλή σχέση με το παιδί σας, αν δεν του έχετε εμπιστοσύνη και δεν σας έχει και εκείνο. Δεν θα μπορέσει να έχει φίλους πραγματικούς και αργότερα σταθερές σχέσεις με το αντίθετο φύλο, αν δεν υπάρχει αμοιβαία εμπιστοσύνη.

Αποτελέστε ένα πρότυπο ειλικρίνειας για τα παιδιά σας. Η «δουλειά» είναι δύσκολη. Είναι ανάγκη να είστε  σε εγρήγορση, γιατί με κάθε σας συμπεριφορά, με κάθε σας αντίδραση, με κάθε σας λόγο αποτελείτε πρότυπο για τα παιδιά σας. Δεν μπορείτε να αποφεύγετε τις καθημερινές σας ευθύνες, να ξεγλιστράτε και να μην κάνετε κάτι που έπρεπε να κάνετε. Δεν μπορείτε να μην τηρείτε τις υποσχέσεις σας. Υποσχέσεις που δώσατε στα παιδιά σας, στον σύντροφο ή την σύντροφό σας ή σε κάποιον άλλο, που λανθασμένα πιστεύετε, ότι τα παιδιά σας δεν θα το μάθουν. Τα παιδιά ακούνε ακόμα και όταν δεν είναι μπροστά, ακόμα και όταν προσπαθείτε να τα μπερδέψετε. Μπορεί να μην κατανοήσουν πλήρως τι συνέβη, θα καταλάβουν όμως τη δική σας προσπάθεια να τα μπερδέψετε και αυτό ισοδυναμεί αυτόματα με έναν μπαμπά ή μία μαμά που πιάστηκε να λέει ψέματα.

Κάντε ένα διάλειμμα, αν είστε θυμωμένη/ος. Αν μόλις πιάσατε το παιδί σας να λέει ψέματα και αυτό σας γεμίζει οργή, μην αντιδράτε άμεσα. Ο θυμός θολώνει την  κρίση μας. Δεν είναι ποτέ καλός σύμβουλος. Δεν θα μπορέσετε να αντιμετωπίσετε το ψέμα όσο αποτελεσματικά θα το κάνατε, αν ήσασταν ήρεμη/ος. Πάρτε το χρόνο σας και ηρεμήστε. Ελάτε ξανά σε επαφή με το παιδί, όταν θα είστε έτοιμη/ος. Άλλωστε είστε για κάποιο λόγο σίγουρη/ος ότι σας λέει ψέματα;

Αξιολογήστε με βάση την ηλικία. Μην παίρνετε φόρα. Αν το παιδάκι σας δεν έχει πάει ακόμα σχολείο, μπορεί το ψέμα του να οφείλεται στο γεγονός, ότι ακόμα δεν έχει ξεχωρίσει το φανταστικό από το πραγματικό. Δεν μπορεί να διαχωρίσει αυτό που έγινε από αυτό που θα ήθελε να γίνει. Πείτε στο παιδί σας: Όλοι μας θα θέλαμε τα πράγματα να γίνονται όπως εμείς ευχόμαστε να γίνουν και  μερικές φορές υποκρινόμαστε πως έχουν γίνει έτσι, για να αισθανθούμε καλύτερα. Έχει πλάκα να παίζουμε θέατρο! Έτσι δεν εμποδίζετε τη δημιουργικότητα του παιδιού σας, του δίνετε όμως να καταλάβει, ότι αυτό που σας λέει είναι απλά ένα παραμύθι.

Συζητήστε μαζί το γεγονός. Τα θέματα ηθικής είναι δύσκολα για τα παιδιά (για εμάς δεν είναι, άλλωστε;). Να αποφασίσω αυτό ή εκείνο και γιατί; Ακόμα κι αν σας είπε ψέματα, δώστε την ευκαιρία στο παιδί σας να επανορθώσει. Συζητήστε μαζί τι ακριβώς συνέβη και για ποιο λόγο. Τι το ώθησε να πει ψέματα; Πώς το σκέφτηκε; Ψάξτε δηλαδή να βρείτε τι κρύβεται πίσω από το ψέμα. Τι άλλο θα μπορούσε να είχε κάνει, αντί να πει ψέματα. Συζητήστε μαζί τις εναλλακτικές, κάντε του προτάσεις. Αν το ψέμα οφείλεται στο φόβο για τις δικές σας αντιδράσεις, φαίνεται πως ήρθε η ώρα να αναθεωρήσετε τον τρόπο που οριοθετείτε το παιδί σας, τον τρόπο που επικοινωνείτε μαζί του, να σκεφτείτε τι μηνύματα στέλνετε με τη συμπεριφορά σας (σχετικά με την αγάπη, την αποδοχή και το σεβασμό που του δείχνετε). Τα παιδιά μας φοβούνται μήπως χάσουν την αγάπη και την αποδοχή μας, φοβούνται μήπως αλλάξει η γνώμη μας γι’ αυτά. Γι’ αυτό, ποτέ όσο θυμωμένοι κι αν είστε, μην τα χαρακτηρίζετε ( είσαι άχρηστος, τεμπέλης, αργός κ.α) και μην υπονοείτε με τα λόγια σας τέτοιους χαρακτηρισμούς (δεν το κάνεις καλά, πάλι τέτοιο βαθμό πήρες;).

Αν πιάσατε πράγματι το παιδί σας να σας λέει ψέματα (σχολικές ηλικίες), μην κάνετε τους ανακριτές με σκοπό να ομολογήσει το ψέμα του. Το μόνο που θα καταφέρετε είναι να το φοβίσετε. Ο φόβος μας κάνει να κλεινόμαστε περισσότερο και να φοράμε πανοπλίες. Δεν θέλετε να μην σας λέει ψέματα επειδή σας φοβάται. Αυτή δεν θα ήταν μια αυθεντική ειλικρίνεια. Θα ήταν μια ειλικρίνεια από φόβο και όχι μια ειλικρίνεια που πηγάζει από την εσωτερική ανάγκη του παιδιού να λέει την αλήθεια και την αίσθηση του πως ότι και να γίνει, ότι κι αν έκανα η μαμά και ο μπαμπάς θα με ακούσουν, δεν θα με κατακρίνουν, θα συνεχίσουν να είναι δίπλα μου και να με αγαπάνε. Μείνετε ψύχραιμοι. Πείτε στο παιδί σας, πως μόλις έκανε ένα λάθος, σας είπε ψέματα. Εξηγήστε του πως δεν υπάρχει κανένας λόγος να σας λέει ψέματα. Η μαμά και ο μπαμπάς είναι εδώ και σε αγαπάνε. Αναγνωρίστε ότι βρίσκεται σε δύσκολη θέση, ότι έχει δίκιο να αισθάνεται άσχημα, δείξτε δηλαδή κατανόηση των συναισθημάτων που το ώθησαν να σας πει ψέματα. Αν συνεχίζει να υποστηρίζει την ιστορία του δείξτε του με ποιο τρόπο «το καταλάβατε». Δείξτε του με τα δικά σας επιχειρήματα ότι αυτό που σας λέει είναι ψέμα και επισημάνετε τις άμεσες συνέπειες που έχει το ψέμα του σε εσάς, το ίδιο το παιδί και σε όσους εμπλέκονται στο ψέμα του (πχ. σε επίπεδο συναισθημάτων). Όσο πιο ήρεμοι και είστε, τόσο πιο εύκολα θα σας πει την αλήθεια την επόμενη φορά που θα έρθει αντιμέτωπο με μια δύσκολη κατάσταση.

Μην βάζετε ταμπέλες στα παιδιά! Τις περισσότερες φορές, τα παιδιά ταυτίζονται με τις ταμπέλες που τους βάζουν και ορίζουν τη συμπεριφορά τους με βάση αυτές. Ακόμα χειρότερα, ορίζουν τον εαυτό τους με βάση αυτές. Σε αυτό έρχεται να προστεθεί το γεγονός ότι οι γονείς συνηθίζουν να δίνουν συνεχώς προσοχή σε συμπεριφορές που σχετίζονται με τις ταμπέλες που έχουν βάλει στα παιδιά τους και έτσι ενισχύουν, τροφοδοτούν και τις ταμπέλες και τις συμπεριφορές. Το παιδί συνεχίζει να συμπεριφέρεται με τον τρόπο που ορίζει η ταμπέλα που του έχει δοθεί. Άλλωστε ποιο παιδί θα σταματούσε να λέει ψέματα, αν η περισσότερη προσοχή που έπαιρνε ήταν όταν έλεγε ψέματα;

Ένα ψέμα μπορεί να είναι αθώο. Μπορεί και μάλλον πρέπει να μην του δώσουμε καμία σημασία, ειδικά αν προέρχεται από παιδί μικρής ηλικίας. Μπορεί να μας κάνει να χαμογελάσουμε. Αν όμως προέρχεται από έναν έφηβο ή αν το ψέμα είναι συστηματικό, τότε πρέπει να προβληματιστούμε. Ποιο είναι το πρόβλημα; Το ίδιο ψέμα; Σχεδόν ποτέ. Τι πήγε στραβά; Γιατί το παιδί μου επιλέγει να μου πει ψέματα, ενώ θα μπορούσε να μου πει την αλήθεια; Θα μπορούσε;Αναρωτηθείτε πόσο ανοιχτοί και δεκτικοί είστε. Αναρωτηθείτε για τις αντιδράσεις σας, όταν κάτι πάει στραβά. Μήπως ο φόβος για αυτές κάνουν το παιδί σας να αντιδρά με ψέματα; Μήπως συμβαίνει κάτι στο παιδί που δεν το έχετε υπόψη σας; Οι φίλοι; Το σχολείο; Σε κάθε περίπτωση το συστηματικό ψέμα είναι ένα καμπανάκι για τους γονείς. Ακούστε το και δράστε ανάλογα.

Ανησυχούμε, όταν τα παιδιά μας λένε ψέματα. Ανησυχούμε περισσότερο, όταν το κάνουν συστηματικά. Θέλουμε να μεγαλώσουμε παιδιά ειλικρινή και ειδικά με εμάς. Γι’ αυτό πρέπει να δούμε τι κρύβεται πίσω από το ψέμα. Άλλωστε δεν είναι όλα τα ψέματα ίδια, ούτε είναι όλα ψέματα.

Το αναπτυξιακό στάδιο στο οποίο βρίσκεται το παιδί σας είναι από τους πιο σημαντικούς παράγοντες, που οφείλετε να λάβετε υπόψη σας, όταν θέλετε να αξιολογήσετε ένα ψέμα. Τα παιδιά δεν γεννιούνται ξέροντας ποιο είναι το σωστό και ποιο το λάθος. Δεν γεννιούνται με δικό τους ηθικό κώδικα. Ο ηθικός κώδικας είναι κάτι που κατακτιέται χρόνο με το χρόνο. Θα τον αποκτήσουν έχοντας ως πρότυπο εσάς, θα τον αποκτήσουν βιωματικά μέσα από την καθημερινή τους περιπέτεια μαζί σας και με όσους έρχονται καθημερινά σε επαφή. Αυτό σημαίνει, πως η εσωτερική τους ανάγκη να είναι ειλικρινή αλλά και η κατανόηση του τι είναι ψέμα αναπτύσσεται σταδιακά.

> Από τη γέννηση μέχρι τα 3 τους χρόνια, ζουν σε ένα κόσμο, στον οποίο η επιβίωσή τους εξαρτάται αποκλειστικά από τους μεγάλους. Γι’ αυτό, όταν λένε ψέματα, αυτό θα μπορούσε να είναι ένα απλό λαθάκι, μια προσπάθεια να προστατέψουν τον εαυτό τους ή να ηρεμήσουν τους «μεγάλους». Γιατί με τα δικά τους μάτια, ποιος θα μπορούσε να τα βάλει με αυτούς από τους οποίους εξαρτάται; Τι θα κάνω, αν η μαμά και ο μπαμπάς πάψουν να με αγαπάνε; Γι’ αυτό είναι προτιμότερο να μην τους πω, ότι εγώ ήμουν αυτός που έσπασε εκείνο το μεγάλο βάζο.

> Από τα 3 έως τα 7 τους χρόνια, προσπαθούν να ξεχωρίσουν το πραγματικό από το φανταστικό. Σε αυτή τη φάση τα παιδιά είναι ιδιαίτερα δημιουργικά και η φαντασία τους πραγματικά οργιάζει. Δημιουργούν δηλαδή στο παιχνίδι και όχι μόνο, κόσμους φανταστικούς με τρομερές λεπτομέρειες, στους οποίους καμιά φορά συμμετέχετε κι εσείς. Εκεί είναι που μπερδεύουν το ψέμα με την αλήθεια, το φανταστικό με το πραγματικό. Και τώρα είναι η ώρα, που εσείς είναι ανάγκη να τους εξηγήσετε, πότε μπορούμε να φτιάχνουμε ιστορίες και αυτό να είναι υπέροχο και πότε όχι.

> Από τα 5 περίπου μέχρι τα 10 τα παιδιά αρχίζουν να καταλαβαίνουν τι είναι το ψέμα. Αν έχουν μεγαλώσει σε ένα περιβάλλον στο οποίο οι κανόνες ήταν απλοί και ξεκάθαροι, τότε θα δώσουν τον καλύτερό τους εαυτό για να κάνουν το σωστό.

> Πάνω από 10 τα παιδιά ξέρουν πολύ καλά τι είναι αλήθεια και τι ψέμα, πότε ψεύδονται και πότε λένε τη μισή αλήθεια.

Υπάρχουν κι άλλοι λόγοι που τα παιδιά λένε ψέματα και δεν έχουν σχέση με την ανάπτυξη:

> Ο φόβος. Πολύ συχνά τα παιδιά λένε ψέματα, γιατί φοβούνται τις αντιδράσεις των μεγάλων (κι εμείς δεν το κάνουμε άλλωστε, όταν ο φόβος μας για την αντίδραση κάποιου είναι μεγαλύτερος από την πίστη στον εαυτό μας;). Όταν αυτός ο «μεγάλος» είναι αυταρχικός, επιθετικός, πιεστικός, κακοποιητικός, τότε το φοβισμένο παιδί δεν μπορεί να κάνει τίποτε άλλο από το να πει ψέματα.

> Για να ξεφύγουν από κάτι που δεν θέλουν να κάνουν. Τελείωσες τις ασκήσεις σου στα Μαθηματικά; Ναι, τελείωσα. Δεν έχει κάνει τίποτα, φυσικά. Σκέφτεται πως είναι προτιμότερο να πει ψέματα από το να αντιμετωπίσει για άλλη μια φορά την άγνοιά του στα μαθηματικά, από το να αντιμετωπίσει δηλαδή τον «όχι και τόσο καλό εαυτό του»(όπως το ίδιο το παιδί πιστεύει και όχι μόνο το παιδί τις περισσότερες φορές).

> Δεν μπορούν να κατανοήσουν, πότε είναι κοινωνικά αποδεκτό ή απαραίτητο να πουν ψέματα. Για παράδειγμα, όταν κάποιος μας ρωτά, αν είμαστε καλά, το αναμενόμενο είναι να απαντήσουμε πως είμαστε. Τι γίνεται όμως αν στην πραγματικότητα δεν είμαστε καλά; Τι γίνεται, αν αυτός που μας ρωτάει το κάνει για τυπικούς λόγους; Είναι ψέμα να πούμε πως είμαστε καλά, ενώ συμβαίνει το αντίθετο; Τι κάνουμε, δηλαδή, αν κάποιος μας ρωτάει κάτι αλλά δεν περιμένει ειλικρινή απάντηση; Όλο αυτό είναι δύσκολο να το επεξεργαστούν και να το κατανοήσουν τα παιδιά.

> Για να γίνουν αποδεκτά στην ομάδα. Αυτό είναι κάτι που συνήθως συμβαίνει στο Γυμνάσιο και το Λύκειο. Έφηβοι οι οποίοι δεν είναι ευρέως αποδεκτοί από τους συνομηλίκους τους, προσπαθούν με όλους τους τρόπους να μπουν σε μια ομάδα (αυτή η συμπεριφορά δεν υπάρχει αποκλειστικά σε τέτοιους εφήβους, ούτε όλοι οι έφηβοι που δεν γίνονται αποδεκτοί από τις διαφορές ομάδες καταφεύγουν σε τέτοιες συμπεριφορές). Ένας από τους τρόπους για να μπεις στην ομάδα είναι το ψέμα, γιατί αυτό- το να ψεύδεσαι- σε κάνει πιο «κουλ», μεταξύ των εφήβων, σε κάνει πιο φυσιολογικό και όχι το αντίστροφο.

> Οι γονείς είναι αυταρχικοί και οι κανόνες στο σπίτι ανάλογοι του τρόπου διαπαιδαγώγησης που επέλεξαν. Όταν οι γονείς πιστεύουν πως τα παιδιά τους δεν είναι ικανά να επιλέγουν, να έχουν άποψη, να παίρνουν πρωτοβουλίες, όταν απαιτούν το άριστα γιατί αυτό είναι υποχρεωμένα να κάνουν τα παιδιά, αλλιώς δεν θα βγεις το σαββατοκύριακο, όταν δεν αφήνουν προσωπικό χώρο και χρόνο στα παιδιά τους εκείνα θα το κάνουν με το δικό τους τρόπο (μήπως τελικά αυτό είναι το φυσιολογικό;). Θα πουν ψέματα για να μπορέσουν να κάνουν πράγματα που έτσι κι αλλιώς κάνουν όλα τα παιδιά ή όλοι οι έφηβοι ή θα το κάνουν από αντίδραση στην αφόρητη πίεση (άκαμπτα, απόλυτα και όχι αναμενόμενα για την ηλικία των παιδιών όρια) που ασκείται από τους γονείς τους και δεν τα αφήνει να αναπτυχθούν φυσιολογικά και ομαλά.

Έτσι, κάθε φορά που θα «πιάνετε» ένα ψεματάκι, σκεφτείτε πριν δράσετε. Σε ποια φάση της ανάπτυξης βρίσκεται το παιδί μου; Για ποιο πράγμα μου είπε ψέματα; Γιατί μου είπε γι’ αυτό και όχι για κάτι άλλο; Μήπως δεν έχω καταλάβει κάτι καλά; Μήπως έμμεσα μου ζητάει κάτι; Μήπως μου ζητά να καλύψω κάποια συναισθηματική του ανάγκη (άνευ όρων αγάπη, πλήρη αποδοχή, φροντίδα, προσοχή, σεβασμός επιλογών, όρια βασισμένα στις δικές του ανάγκες); Μήπως χρειάζεται να αναθεωρήσω τον τρόπο που σκέφτομαι γι’ αυτό ….; Μήπως τα όρια που του έχω θέσει χρειάζονται αναπροσαρμογή; Μήπως ξεχάστηκα και έχει μεγαλώσει;

Πρόσφατα, έρευνα του πανεπιστημίου του Σικάγο έδειξε, ότι τα νήπια, που επαινούνται άμεσα από τους ανθρώπους που τα φροντίζουν, λέγοντας για παράδειγμα «τα κατάφερες!», τείνουν να επιλέγουν πιο δύσκολα παιχνίδια ή δραστηριότητες και να πιστεύουν πως αν προσπαθήσουν λίγο παραπάνω θα τα καταφέρουν, από εκείνα τα νήπια που οι γονείς τους τα επαινούν λέγοντας «είσαι τόσο έξυπνο παιδί» ή «είσαι τόσο καλό» παιδί.

Υπάρχουν πολλά είδη επαίνων, δύο εκ των οποίων είναι ο έπαινος που επικεντρώνεται στην προσπάθεια και εκείνος που επικεντρώνεται στα χαρακτηριστικά του παιδιού. Φαίνεται ότι όσο επαινούμε τη συμπεριφορά του παιδιού, την υπομονή και την επιμονή του, όσο επικεντρωνόμαστε στη διαδικασία, στη σκληρή δουλειά που καταβάλει το παιδί, τόσο εκείνο τείνει να πιστεύει πως αυτά τα στοιχεία είναι που το βοηθούν να τα καταφέρει. Παράλληλα, η συγκεκριμένη διαπίστωση σημαίνει για τα παιδιά ότι μπορούν με το χρόνο να βελτιωθούν ή να εξελιχθούν.

Αντίθετα, τα παιδιά των οποίων οι γονείς ή οι άνθρωποι που τα φροντίζουν τα επαινούν τονίζοντας πόσο έξυπνα είναι, παίρνουν το μήνυμα πως η εξυπνάδα είναι ένα ήδη κατεκτημένο χαρακτηριστικό και πως δεν εξελίσσεται με τον καιρό. Παίρνουν το μήνυμα πως δεν τα κατάφεραν επειδή προσπάθησαν, επειδή επέμειναν αλλά επειδή είναι έξυπνα. Όταν τα «έξυπνα» παιδιά δεν τα καταφέρνουν λένε: Μα πως είναι δυνατό να μην τα καταφέρνω; Συνήθως τα παρατάνε για κάτι πιο εύκολο, ήδη κατεκτημένο, γιατί δεν ξέρουν με ποιο άλλο τρόπο να το κάνουν. Αντίθετα τα παιδιά που επαινούνται για την προσπάθεια, συνεχίζουν, γιατί ξέρουν πως αν προσπαθήσουν λίγο ακόμα, αν κάνουν λίγη υπομονή ακόμα, είναι πολύ πιθανό να τα καταφέρουν.

Αλήθεια πώς οι ερευνητές κατέληξαν σε αυτό το συμπέρασμα; Βιντεοσκόπησαν οικογένειες παιδιών ενός, δύο και τριών ετών σε καθημερινές τους δραστηριότητες με σκοπό να παρατηρήσουν και να καταγράψουν πότε και με ποιο τρόπο οι γονείς των παιδιών ή οι άνθρωποι που τους παρείχαν φροντίδα τα επαινούσαν. Παρατήρησαν λοιπόν ότι οι γονείς επαινούσαν τα παιδιά τους εστιάζοντας στη δραστηριότητα, εστιάζοντας σε χαρακτηριστικά του παιδιού και με άλλους τρόπους που δεν κατηγοριοποιήθηκαν.

Οι ερευνητές ήρθαν σε επαφή με τα ίδια παιδιά μετά από πέντε χρόνια, όταν ήταν 7- 8 ετών. Στη συνέχεια προσπάθησαν να αξιολογήσουν, αν προτιμούσαν εύκολες ή δύσκολες δραστηριότητες, αν μπορούσαν να παράγουν και να εφαρμόσουν στρατηγικές ώστε να υπερπηδήσουν τα εμπόδια ή μελλοντικά εμπόδια αλλά και αν πιστεύουν πως η εξυπνάδα και η προσωπικότητα βελτιώνονται ή εξελίσσονται με τον καιρό.

Τα αποτελέσματα έδειξαν, ότι τα παιδιά των οποίων οι γονείς επαινούσαν επικεντρωμένοι στην προσπάθεια, επέλεγαν τις πιο δύσκολες δραστηριότητες και πίστευαν πως μπορούν να εξελιχθούν. Επιπλέον φάνηκε ότι δεν έχει καμία σημασία πόσες φορές θα επαινέσεις το παιδί σου αλλά το πώς θα το κάνεις.

Οι γονείς αγοριών που τα επαινούσαν επικεντρωμένοι στην προσπάθεια, το έκαναν συχνότερα από τους γονείς κοριτσιών. Το αποτέλεσμα ήταν τα αγόρια να τείνουν να έχουν πιο θετική στάση σχετικά με μελλοντικές ακαδημαΪκές προκλήσεις από τα αντίστοιχα κορίτσια.

Τα αποτελέσματα δείχνουν ότι αν βελτιώσουμε την ποιότητα του επαίνου προς τα παιδιά μας, αυτό μπορεί να τα βοηθήσει ότι η επιτυχία στο μέλλον, η επίτευξη των στόχων τους είναι στα δικά τους χέρια. Γι’ αυτό επαινέστε τα παιδιά σας επικεντρωμένοι σε αυτό που εκείνη την ώρα κάνουν, όχι μόνο όταν το καταφέρνουν. Επαινέστε περιγράφοντας αυτό που κάνουν, πόσο δύσκολο είναι, πόση ώρα τους έχει πάρει, πόση υπομονή και επιμονή χρειάζονται ή χρειάστηκαν και αυτά κατά τη διάρκεια και μετά το τέλος της προσπάθειας. Παρ’ όλα αυτά, μη φοβάστε να πείτε στα παιδιά σας ότι είναι έξυπνα, μην παραλείπεται όμως να τους πείτε πως τα διακρίνουν κι άλλα θετικά χαρακτηριστικά, τα οποία αν τα έχει κανείς, ξέρει πως να τα καταφέρει, όχι μόνο ότι θα τα καταφέρει (επιμονή, υπομονή, σκληρή δουλειά κ.α).