Όλοι μας, από τη στιγμή της γέννησής μας αντιλαμβανόμαστε και προσπαθούμε να αντιμετωπίσουμε το θάνατο. Η ικανότητα αντίληψης της έννοιας του θανάτου δεν έχει ηλικία. Τα παιδιά αντιλαμβάνονται και αντιμετωπίζουν τον θάνατο με το δικό τους τρόπο και ανάλογα με την ηλικία τους. Καθώς τα χρόνια περνούν η αντίληψη της έννοιας του θανάτου από τα παιδιά καθώς και ο τρόπος, που τον αντιμετωπίζουν αλλάζει και μετασχηματίζεται. Τα παιδιά ωριμάζουν γνωστικά και συναισθηματικά, οι ανάγκες τους γι’ αυτό το λόγο αλλάζουν και μαζί τους αλλάζει και το τι σημαίνει ο θάνατος, τι αντίκτυπο έχει στη ζωή τους, πώς τον επεξεργάζονται και πώς τελικά τον αντιμετωπίζουν.
Μωρά. Τα μωρά αλλά και τα νήπια μικρής ηλικίας δεν μπορούν να κατανοήσουν το θάνατο. Ωστόσο βιώνουν συναισθήματα που προέρχονται από την απώλεια και τον αποχωρισμό κάποιου σημαντικού προσώπου από το περιβάλλον τους. Μπορούν επίσης να «πιάσουν» και να επηρεαστούν από συναισθήματα, όπως η θλίψη και το άγχος, που βιώνουν άνθρωποι από το περιβάλλον στο οποίο βρίσκονται. Τα παιδάκια αυτής της ηλικίας, που σημειωτέον δεν έχουν τα λόγια για να μπορούν να εκφράσουν αυτό που βιώνουν, αναζητούν τον άνθρωπο, που έχει πεθάνει (σημαντικό πρόσωπο), είναι ανήσυχα, μπορεί να κλαίνε, να είναι ευερέθιστα ή αντίθετα να είναι ιδιαίτερα ήσυχα και νωθρά, να χάσουν βάρος, μπορεί να έχουν την ανάγκη να είναι στην αγκαλιά της μαμάς ή του μπαμπά συχνότερα από πριν.
Οι γονείς ή όσοι τα φροντίζουν είναι ανάγκη να καλύψουν τις ανάγκες, που τα παιδιά εκφράζουν. Να τα παίρνουν αγκαλιά, να τα παρηγορούν δίνοντάς του κάτι αγαπημένο τους, ένα αρκουδάκι, ένα πανάκι, το ντουντού τους, την κουβερτούλα τους. Κρατήστε το πρόγραμμα, που είχε το παιδί και τηρήστε το ευλαβικά. Τα παιδιά έχουν ανάγκη τη σταθερότητα, αυτή που είναι πολύ πιθανό να έχασαν χάνοντας το σημαντικό πρόσωπο στη ζωή τους ή σημαντικό πρόσωπο στη ζωή των γονιών τους. Η σταθερότητα τους παρέχει την ασφάλεια, που έχουν ανάγκη, ενώ παράλληλα τα ανακουφίζει από τυχόν δυσάρεστα συναισθήματα.
Παιδιά προσχολικής ηλικίας. Τα παιδιά αυτής της ηλικίας δεν έχουν ξεχωρίσει ακόμα το φανταστικό από το πραγματικό, ενώ η φαντασία τους καλπάζει. Χρησιμοποιούν τη μαγική σκέψη, για να κατανοήσουν το θάνατο. Μπορεί να φαντάζονται δηλαδή, ότι αυτός που πέθανε μπορεί να έρθει ξανά στη ζωή, όπως στα παραμύθια, με ένα μαγικό ραβδί. Παράλληλα, ο θάνατος για τα παιδιά αυτής της ηλικίας δεν είναι κάτι μόνιμο. Ναι, πέθανε, αλλά πότε θα ξαναγυρίσει; Όταν τα παιδιά βιώσουν το θάνατο εκφράζονται με ανησυχία, ευερεθιστότητα ή από την άλλη πλευρά με νωθρότητα, πιθανά να βλέπουν όνειρα με τον άνθρωπο που πέθανε ή να έχουν δυσκολίες στο να κοιμηθούν, στον τρόπο που πέφτουν για ύπνο αλλά και κατά τη διάρκειά του, τον αναζητούν στο περιβάλλον τους, παλινδρομούν σε δεξιότητες ή συνήθειες, μπορεί να έχουν διαταραχές στην όρεξή τους αλλά και διαταραχές που σχετίζονται με τη χρήση της τουαλέτας.
Οι γονείς και όσοι τα φροντίζουν και πάλι οφείλουν να καλύψουν τις ανάγκες των παιδιών με φροντίδα και προσοχή. Τηρήστε το πρόγραμμα. Προσπαθήστε να μην γίνουν αλλαγές στην καθημερινότητα των παιδιών (ή έστω περιορίστε τες). Παρηγορήστε τα. Αγκαλιές, φιλιά και ότι άλλο τα παιδιά σας έχουν ανάγκη. Πείτε τους, ότι είναι ασφαλή μαζί σας. Μιλήστε τους για τα συναισθήματα. Δεν πειράζει να αισθάνεσαι άσχημα, να είσαι θλιμμένος ή θυμωμένος. Προσπαθήστε να δείξετε ενσυναίσθηση. Να κατανοήσετε αυτά που βιώνουν (σκέψεις και συναισθήματα), μέσα από τα δικά τους μάτια. Παρατηρήστε τα, αναγνωρίστε και επιβεβαιώστε, ότι αισθάνονται. Φροντίστε να είστε όσο το δυνατό λιγότερο μακριά από τα παιδιά σας. Φροντίστε να είστε ήρεμοι και να διατηρείτε ήρεμο κλίμα στο σπίτι. Εξηγήστε το θάνατο σαν κάτι που είναι μέρος της ζωής. Πεθαίνουν οι άνθρωποι που είναι πολύ, πολύ, πολύ μεγάλοι ή αυτοί που είναι πολύ, πολύ, πολύ άρρωστοι. Εξηγήστε τον με τη βοήθεια του κύκλου της ζωής των φυτών και των ζώων. Παίξτε δημιουργικά. Ζωγραφική, πηλός, πλαστελίνες, κούκλες, θέατρο. Τα παιδιά επεξεργάζονται το θάνατο μέσω του παιχνιδιού.
Παιδιά πρώτης σχολικής ηλικίας. Τα παιδιά αυτής της ηλικίας δεν έχουν κατανοήσει πλήρως την έννοια του θανάτου. Είναι μόνιμος ή προσωρινός; Τι συμβαίνει στο σώμα εκείνου που έχει πεθάνει; Πονάει, κρυώνει, σκέφτεται, είναι λυπημένος, μόνος; Όλα αυτά είναι θέματα, που δεν έχουν ακόμα ξεκάθαρα στη σκέψη τους. Κάτι που πρέπει εσείς να κάνετε. Αναζητούν τον άνθρωπο που πέθανε, μπορεί να είναι, όπως και τα παιδιά μικρότερης ηλικίας, ανήσυχα, ευερέθιστα αλλά και ήσυχα και νωθρά. Πιθανά να κατηγορούν τον εαυτό τους για την απώλεια, να έχουν διαταραχές στην όρεξη, τον ύπνο, στην χρήση της τουαλέτας. Μπορεί να έχουν άγχος και φόβους που δεν είχαν παλιά, να μην θέλουν να πάνε σχολείο ή να μοιραστούν την απώλειά τους από ντροπή να είναι διαφορετικά από τα άλλα παιδιά. Πολύ συχνό φαινόμενο είναι να παραπονιούνται για σωματικούς πόνους, να είναι επιθετικά ή να έχουν κρίσης θυμού.
Για να αντιμετωπίσετε την κατάσταση, μείνετε σταθεροί στο πρόγραμμα των παιδιών. Καθησυχάστε τα παιδιά για την ασφάλειά τους και των δικών τους προσώπων. Να είστε ανοιχτοί σε ερωτήσεις. Απαντήστε απλά και ειλικρινά σε ότι σας ρωτάνε. Δεν χρειάζεται να τους πείτε κάτι για το οποίο δεν έχετε ρωτηθεί. Να είστε ήρεμοι και να διατηρείτε ανάλογο κλίμα καθημερινά στο σπίτι, μακριά από θλιμμένους συγγενείς. Δείξτε ενσυναίσθηση. Παρατηρήστε πολύ, αναγνωρίστε τι σκέφτονται και αισθάνονται και επιβεβαιώστε το στα παιδιά σας. Καλύψτε όποια συναισθηματική ανάγκη παρατηρήσετε στο παιδί σας. Φροντίστε να μην τους αποδίδετε δικά σας συναισθήματα. Παίξτε δημιουργικά, όπως παραπάνω. Ρωτήστε τα, αν θέλουν να συμμετέχουν στην κηδεία ή να κάνετε κάτι μαζί για να θυμούνται το πρόσωπο που έχει πεθάνει. Εξηγήστε το θάνατο, όπως παραπάνω.
Παιδιά μεγαλύτερης ηλικίας 10-12 ετών. Τα παιδιά αυτής της ηλικίας έχουν καταφέρει να καταλάβουν, πως ο θάνατος είναι μόνιμος ή θα έπρεπε να το έχουν καταφέρει (είναι ανάγκη να τους το εξηγήσετε). Ισχύουν και σε αυτή την περίπτωση όλα όσα ισχύουν και για παιδιά μικρότερης ηλικίας. Τα παιδιά αυτά όμως μπορεί να εκφραστούν πιο έντονα. Όλα τα συναισθήματα μπορεί να έχουν μεγαλύτερη ένταση και εντονότερη έκφραση. Θέλουν να συμμετέχουν συνήθως πιο ενεργά στις διαδικασίες της κηδείας. Σκέφτονται πολύ περισσότερο τι συνέβη και ρωτούν περισσότερα.
Κάντε ότι και σε παιδιά μικρότερης ηλικίας, αλλά φροντίστε να είστε ξεκάθαρα ανοιχτοί και διαθέσιμοι για συζήτηση με τα παιδιά. Να είστε διαθέσιμοι για ότι κι αν χρειαστούν τα παιδιά σας (ενθάρρυνση, σωματική επαφή, να περνάτε περισσότερο χρόνο μαζί). Μην προσπαθήσετε να τα εμποδίσετε να εκφραστούν, όσο κι αν σας είναι δύσκολο να διαχειριστείτε αυτά τα συναισθήματα.
‘Εφηβοι. Η έννοια του θανάτου στους εφήβους είναι πλήρως κατανοητή, αν και οι αντιδράσεις τους ποικίλουν ανάλογα με τον έφηβο. Μπορεί να έχουν αντιδράσεις παιδιών μικρότερης ηλικίας αλλά και μεγαλύτερης, δηλαδή να αντιμετωπίζουν το θάνατο όπως αναμένεται να τον αντιμετωπίσει ένας ενήλικας. Λόγω της εφηβείας, η οποία ως ένα σημείο τους επιβάλλει να παίζουν πρωταρχικό ρόλο στη ζωή τους οι φίλοι και όχι οι γονείς, οι έφηβοι αναζητούν παρηγοριά στις παρέες τους. Κάποιοι προσπαθούν να δείξουν ότι τον διαχειρίζονται σαν μεγάλοι, ότι δεν έχουν κανέναν ανάγκη, γιατί είναι καλά. Μόνο, που δεν είναι αρκετά ώριμοι να καταλάβουν, ότι το «διαχειρίζομαι σα μεγάλος» δεν σημαίνει δεν μοιράζομαι, αλλά ακριβώς το αντίθετο. Δώστε ιδιαίτερη προσοχή για επικίνδυνη συμπεριφορά από εφήβους μετά από ένα θάνατο σημαντικού τους προσώπου. Δεν είναι σπάνιο οι έφηβοι να πίνουν ανεξέλεγκτα, να οδηγούν επικίνδυνα, να παίρνουν ναρκωτικά σαν αντίδραση σε αυτό που βιώνουν. Οι έφηβοι πιθανά να αισθάνονται έντονα συναισθήματα θυμού, θλίψης, άγχους, ντροπής, ενοχής που τα εκφράζουν με το να «κλείνονται», να μην θέλουν να πάνε σχολείο, να μειώνεται η απόδοσή τους σε αυτό ή σε άλλες δραστηριότητες, να είναι επιθετικά, να έχουν διαταραχές στον ύπνο, την όρεξη, τη διάθεση, να εκφράζουν αυξανόμενη ανησυχία για σωματικούς πόνους, να μην αισθάνονται καλά με τον εαυτό τους, να κάνουν σκέψεις να αυτοκτονήσουν κ.α.
Οι γονείς εφήβων, που πενθούν, οφείλουν να κάνουν όσα θα έκαναν και σε παιδιά μικρότερης ηλικίας, πάντα όμως σεβόμενοι την ανάγκη που έχουν για προσωπικό χώρο, χρόνο και ιδιωτικότητα. Οι έφηβοι θα πάρουν το χρόνο τους και θα αποφασίσουν οι ίδιοι αν θέλουν, τι θέλουν και σε ποιον θέλουν να μιλήσουν. Σεβαστείτε το. Μην πιέζετε τον έφηβό σας, θα φέρει τα αντίθετα αποτελέσματα. Το παιδί σας θα έρθει μόνο του ή θα σας δείξει, ότι είναι διαθέσιμο για κουβέντα. Σε κάθε περίπτωση, εσείς οφείλετε να έχετε τα αυτιά και τα μάτια σας ανοιχτά, να παρατηρείτε και να ακούτε το παιδί σας αλλά και να του υπενθυμίσετε ότι εσείς θα είστε διαθέσιμοι, όποια στιγμή σας χρειαστεί. Προτείνετε στο παιδί σας να κάνετε κάτι χαρούμενο μαζί. Δημιουργήστε τέτοιες συνθήκες, ώστε να μοιράζεστε χαρούμενες στιγμές. Ενισχύετε έτσι το δεσμό σας και κάνετε πιο πιθανή μια συζήτηση από καρδιάς. Ενθαρρύνετε το παιδί σας να βγει έξω από το σπίτι. Να κάνει πράγματα με φίλους, που θα του προσφέρουν ευχαρίστηση. Συζητήστε πού, σε τι και πώς θέλει να συμμετέχει σε τελετές, που έχουν να κάνουν με τον άνθρωπο που έχει πεθάνει ή αν επιθυμεί να κάνετε κάτι ξεχωριστό ως οικογένεια για να τον τιμήσετε. Μιλήστε για το θάνατο και το πένθος,όταν σας δοθεί η ευκαιρία. Όλα τα συναισθήματα είναι καλά και χρήσιμα. Μιλάμε γι’αυτά, τα καταγράφουμε σε χαρτί, τραγουδάμε γι’αυτά, γράφουμε στίχους και ποιήματα, τα μοιραζόμαστε για να μπορούμε να τα δούμε κατάματα και τα αντιμετωπίζουμε.
Όταν το παιδί σας αντιμετωπίσει την πρώτη του απώλεια, μην παγώσετε, μην τρέξετε μακριά από φόβο. Αυτό που έχει ανάγκη από εσάς, για να αντιμετωπίσει ομαλά το πένθος και την απώλεια είναι να είστε δίπλα του, όπως εκείνο το χρειάζεται. Ακούστε το!